تاریخچه و ساختار سیاسی عراق

تا کمتر از یکصد سال پیش، کشوری به نام عراق در جغرافیای سیاسی خاورمیانه وجود نداشت. در سالیان دور، بخش های عمده ای از سرزمین عراق فعلی، جزئی از قلمرو ایران به شمار می رفت و میان رودان یا بین النهرین نام داشته است.شرایط خاص بین النهرین، این منطقه را از سایر نقاط جهان متمایز کرده است. عراق مولود تصمیم انگلستان جهت کم کردن دامنه و قلمرو حکومت عثمانی بود. در دوران حکومت عثمانی، شیعیان عراق که اکثریت جمعیت آن کشور را تشکیل می دادند مورد سرکوب قرار می گرفتند.نخستین گام به منظور جداسازی عراق از سلطه عثمانی در نوامبر1914 برداشته شد.دولت انگلستان بدنبال ورود امپراتوری عثمانی به جنگ جهانی اول در کنار آلمان،اتریش و مجارستان،قوای خود را جهت تصرف بصره از هند روانه عراق کرد.در اکتبر 1918 هنگامی که عثمانی از جنگ کناره گرفت تمام سرزمین عراق به تصرف قوای انگلیس در آمد. با فروپاشی امپراطوری عثمانی در جنگ اول جهانی، کشور عراق در سال 1299 هجری شمسی برابر با 1920 میلادی بوجود آمد. عراق فاقد یک هویت ملی برای تشکیل یک حکومت واحد بود زیرا در این سرزمین سه قوم شیعه، سنّی و کرد زندگی می کردند که هر کدام خود را جدای از دیگری می دیدند. در سال 1921 میلادی، دولت انگلستان با آوردن فردی به نام فیصل از خاندان شریف حسین از حجاز و حاکم کردن وی بر عراق تحت قیمومیت انگلیس، عملاً دولت پادشاهی عراق را تحت نفوذ خود تشکیل داد. بدین ترتیب عراق به مدت 12 سال تحت قیمومیت انگلستان اداره شد. در دوران قیمومیت بریتانیا، اقلیت اعراب سنّی مذهب، نقش اول را در ساختار سیاسی عراق داشتند وشیعیان که حدود 60 درصد جمعیت عراق را تشکیل می دادند سهمی در قدرت نداشتند. در سال 1932 با استقلال نسبی از انگلستان، کشور عراق در جامعه بین الملل پذیرفته شد. در سال 1958 با کودتای عبدالکریم قاسم، نظام سیاسی عراق از پادشاهی به جمهوری تغییر یافت. در سال 1968 برابر با 1348 هجری شمسی، حزب بعث با کودتای سپهبد احمد حسن البکر زمام امور را در دست گرفت. صدام حسین در تیرماه سال 1358 هجری شمسی درست حدود شش ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی با برکناری حسن البکر، رئیس جمهور عراق شد. در تمام این دوران، اقلیت اعراب سنی بر اکثریت شیعیان و کردها، حکومت می کردند. انگلیس به خاطر قیام مردم شیعه عراق علیه سلطه ی آن کشور بر عراق، به هنگام ترک ماوراءالنهر، حکومت عراق را به دست اقلیت سنی آن کشور سپرد و شیعیان را تا روزهایی که صدام سرنگون گشت، از حکومت محروم و تحت آزار و شکنجه ی حاکمان وقت عراق قرار داد. شیعیان در دوران حاکمیت حزب بعث تحت شدیدترین فشارها قرار داشتند و افراد مستقل آن، اجازه مشارکت در روند سیاسی و قدرت را در آن کشور نداشتند. ساختار سیاسی عراق را دولت انگلستان، در زمان اشغال آن کشور بوجود آورده است. این ساختار تا زمان سرنگونی رژیم پادشاهی عراق حاکم بود. پس از کودتای عبدالکریم قاسم،ساختار حکومتی جمهوری گردید.حزب بعث عراق، به مدت حدود 30 سال تا زمان سزنگونی صدام حسین بر آن کشور حاکم بوده است. براساس این ساختار در تمام این دوران، اکثریت مردم عراق که شیعیان آن کشور بودند، نقش چندانی در ساختار قدرت نداشتند.

جغرافیای انسانی و ژئوپلیتیک عراق

کشورعراق با وسعت 437072کیلو مترمربع درجنوب غرب قاره آسیا درمنطقه خاورمیانه واقع شده است.وسعت عراق حدود یک سوم سرزمین ایران و تقریباً برابر مساحت کشور فرانسه می باشد. عراق با کشورهای ایران، عربستان، اردن، سوریه و ترکیه دارای مرز مشترک می باشد و طولانی ترین مرز را با ایران دارد. در آغاز جنگ تحمیلی جمعیت عراق حدود 13 میلیون نفر و جمعیت ایران حدود 36 میلیون نفر بوده است. این کشور ترکیبی از سه قوم عرب، کرد و ترکمن بوده و فاقد عناصر لازم برای تشکیل یک ملت است.نژاد 78درصد مردم عراق عرب شامل بیش از 60 درصد شیعیان و 17 درصد اعراب سنّی می باشدو نزدیک به 19 درصد آن را کردها تشکیل می دهند.یک درصد هم آسوری هستند. در مجموع 96 درصد مردم عراق مسلمان می باشند در ایام آغاز جنگ تحمیلی، حدود کمتر از هشت میلیون نفر را شیعیان، حدود 5/2 میلیون نفر را اعراب سنی و حدود 5/2 میلیون نفر دیگر را سایر قومیت ها تشکیل می دادند. در دوران حاکمیت حزب بعث بر عراق سعی می شد تا شیعیان در جنوب و کردها در شمال عراق از نظر سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، عقب نگه داشته شوند. در این دوران به شهر تکریت توجه ویژه ای می شد و بغداد هم شاهد پیشرفت معقولی بود. رژیم عراق همیشه نگران حرکتهای سیاسی شیعیان و کردها بود. بسیاری از کردهای عراق در دوران صدام، آواره شده و به خارج از کشور فرار کردند. اقلیت اعراب سنی، بیشتر منافع و منابع مالی و اقتصادی عراق را علاوه بر قدرت اداری و حاکمیت سیاسی در اختیار داشتند. مرز مشترک ایران و عراق حدود 1608 کیلومتر می باشد که در 340 کیلومتر آن رودخانه های مرزی امتداد دارد. در همه این رودخانه ها، خط القعر رودخانه، خط مرزی می باشد.دو رودخانه دجله و فرات، هویت اصلی جغرافیایی عراق را تشکیل می دهند.طول رودخانه دجله1900کیلومتر و مساحت حوضه آن بیش از110000کیلومتر مربع است. آبهای این رودخانه عمدتا از ایران تأمین می گردد و در نهایت به هورالعظیم می ریزد. منشأ اصلی رودخانه فرات کشور ترکیه ودبی سالانه آن28 بیلیون مترمکعب می باشد.طول فرات 2700 کیلومتر و مساحت حوضه آن حدود 444000 کیلومتر مربع است. 14 درصد آب های عراق از خارج از این کشور تأمین می شود. عراق همیشه از نظر منابع آب و کشاورزی به این دو رودخانه وابسته بوده است. از نظر نظامی این دو رودخانه به عنوان موانع آبی، هم نقش کند کننده و هم نقش پدافندی برای کشورعراق داشته است. آب و هوا و فضای جغرافیایی عراق بشدت تحت تأثیر این دو رودخانه مهم است. دو رودخانه دجله و فرات، از شمال عراق جریان داشته که در جنوب آن کشور در منطقه القرنه به هم پیوسته و رودخان? شط العرب را تشکیل می دهند. به همین دلیل کشور عراق را بین النهرین می نامند. نهر خین، شاخه باریکی از اروندرود است که در داخل خاک ایران در غرب خرمشهر جریان می یابد. ساحل عراق در خلیج فارس محدود بوده و از طریق خور عبدالله و رودخانه اروند به دریای آزاد راه دارد. بر این اساس از نظر جغرافیایی، عراق در تنگنای جغرافیایی و ژئوپلتیک قرار دارد. یکی از عواملی که در شکل گیری روند جنگ، می تواند تأثیر عمده ای داشته باشد جغرافیا و زمین منطقه عملیات و یا ژئوپلیتیک منازعه است، بنابر این در اینجا، مشکلات ژئوپلیتیکی عراق مورد بررسی قرار می گیرد.