تحریم تسلیحاتی ایران از سوی آمریکا 

 با مشخص شدن علائم پیروزی انقلاب اسلامی و با فرار شاه و خانواده اش در تاریخ 26 دی ماه 1357 از کشور، امریکا با فرستادن ژنرال هایزر به ایران در تلاش بود تا ارتش را مدیریت و وادار به انجام یک کودتا علیه مردم نموده و سرکوبی خونین تر از سالهای گذشته به راه اندازد. با مشخص شدن ناتوانی ارتش در انجام یک اقدام خونین ،هایزر بدنبال بررسی سرنوشت ارتش در نظام جدید بود.نهضت اسلامی مردم ،توانست در درون ارتش نیز شکاف بیندازد، به گونه ای که همافرها در نیروی هوایی آرام آرام به مردم گرایش پیدا کرده و با اقدام تاریخی خود در نوزده بهمن 1357 عملاً با حضور در محل اقامت امام خمینی در مدرسه علوی به انقلاب اسلامی پیوستند. این اقدام باعث شد تا طرح کودتا با حمله لشکر گارد به پادگان نیروی هوایی در محل بین خیابان های پیروزی و دماوند در روز 21/11/1357 آغاز گردد . در همین روز در تهران حکومت نظامی اعلام شد و مقررات منع عبور و مرور از ساعت 2 بعد از ظهر به مورد اجرا گذاشته شد. با اقدام به موقع امام خمینی و درخواست ایشان از مردم برای نادیده گرفتن مقررات حکومت نظامی و آمدن به خیابان ها و کمک به همافران و نظامیان پیوسته به انقلاب، کودتای برنامه ریزی شده به شکست انجامید و ارتش در 22/11/1357 اعلام بی طرفی نمود. بنابراین ایالات متحده با ملاحظه عدم توانایی اجرای کودتا از طریق فرماندهان ارتش و با مشاهده پیروزی مردم در مقاومت های خیابانی و سرنگونی رژیم شاهنشاهی، اکثر ارتباطات خود با ارتش ایران را قطع نمود. امریکا سعی داشت تا با قطع روابط تجهیزاتی و آموزشی و مستشاری خود با ارتش، توان نظامی نیروهای مسلح در داخل کشور را بی خاصیت گرداند. از این زمان، عملاً تحریم تسلیحاتی ایران از سوی آمریکا آغاز و ادامه ارسال انواع سلاح و جنگ افزار به ایران پس از شاه متوقف گردید.با ورود امام خمینی به ایران و چند روز قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، دولت امریکا، شاپور بختیار آخرین نخست وزیر شاه را، وادار کرد تا قراردادهایی که بر اساس پیمان F.M.S[i] با ایران داشتند لغو نماید. بر این اساس قرارداد فروش 160 فروند هواپیمایF16 ، ادامه واگذاری موشکهای فونیکس و سایر سلاح های پیشرفته از جمله ناوهای جنگی از سوی دولت امریکا لغو گردید در حالی که امریکا پول آنها را نیز تحویل گرفته بود.[ii] در 3 فوریه 1979 (اواخر دی ماه 1357) در مجموع فروش 16 فروند هواپیمای RF4E ، 7 فروند هواپیمای اواکس ، 160 فروند هواپیمای F16 ، 170 تیر موشک فونیکس ، 174 تیر تورپیدو، 60 تیر موشک ضد سطحی هارپون ، 66 موشک هارپون هوا به سطح و 83 تیر موشک هارپون از نوع RGM از سوی آمریکا به ایران لغو گردید. برخی از کشورهای اروپایی ازجمله آلمان که قرارداد ساخت زیر دریایی ها با این کشور منعقد گردیده بود،نیز با پیروزی انقلاب اسلامی از واگذاری تجهیزات خریداری شده از سوی ایران، به جمهوری اسلامی خودداری نمودند. از جمله دولت انگلیس اجازه انتقال تانکهای چیفتن خریداری شده از این کشور را نداد.ایران 1500 تانک سنگین چیفتتن و تانک سبک اسکورپین را از انگلیس خریداری کرده بود که با پیروزی انقلاب اسلامی حدود 1000 تای آنها به ایران واگذار نشد.[iii] ایتالیا هم از واگذاری بالگردهای بزرگ نیرو بر به نام شینوک که تعداد زیادی از آنها قبلاً وارد ایران شده بود خودداری نمود. ایتالیا پس از آغاز جنگ نیز به بهانه حفظ بی طرفی، همچنان از انتقال این بالگردها به ایران جلوگیری نمود و تاکنون نیز آنها را تحویل کشور نداده است. لازم به ذکر است که برخی از افسران نیروی دریایی ایران در دوران رژیم شاهنشاهی در کشور ایتالیا ، آموزش می دیدند.

آشفتگی در ارتش

با گسترش قیام مردم در جریان نهضت اسلامی، امام خمینی در پاییز سال 1357 از سربازان خواستند تا از پادگان ها فرار کنند. در بهمن ماه 1357 بعضی از همافران و درجه داران ارتش هم،آرام آرام به انقلاب پیوستند.در چنین شرایطی سران ارتش تصمیم گرفتند تا با حمله به ناراضیان درون ستاد نیروی هوایی از گسترش پیوستن همافران به مردم جلوگیری نمایند. ناکامی واحدهای لشکر گارد شاهنشاهی در سرکوب همافرهای نیروی هوایی، در روز 21 بهمن سال 1357، موجب شکست طرح سرکوب همافران و تمکین نظامیان و تسلیم سران ارتش شاهنشاهی در برابر امام خمینی و مردم معترض و همچنین باعث پیروزی نهایی نهضت اسلامی گردید. در چنین شرایطی ارتش دچار بحران هویت و بحران موجودیت گردید. از سویی بین بدنه ارتش و سران آن که بشدت از رژیم شاهنشاهی تا آخرین لحظه حمایت می کردند شکاف ایجاد شد و از سویی دیگر ارتش نمی دانست که چگونه و با چه هویتی می تواند موجودیت خود را حفظ نماید. روحیات انقلابی به بخشی از بدنه ارتش وارد شده بود و نیاز به تغییر ساختارها و طرز تفکر و تلقی ها را در آن بوجود آورده بود. به هر حال از فردای پیروزی انقلاب اسلامی، به دلیل روشن نبودن وضعیت کاری و خدمتی، بسیاری از اعضای ارتش به پادگانهای خود نرفتند. برای مردم هم مهمترین مسئله اطمینان از بی طرف باقیماندن ارتش و پیوستن کامل آنها به حرکت انقلابی ملت بود. به هر حال حدود سه هفته تقریباً همه مراکز ارتش تعطیل بود. از روز 15 اسفند سال 1357 با پیام امام خمینی بازگشت تدریجی ارتشی ها به پادگان ها، آغاز گردید. البته بسیاری از آنها با لباس های شخصی به سر کار خود برگشتند. در چنین شرایطی در پادگان ها و پایگاه های نظامی، عملاً نظام فرماندهی، سلسله مراتب و انضباط وجود نداشت. برای مدیریت پادگان ها، از سوی ارتشی های وفادارتر به انقلاب، شوراهای اسلامی در هر پادگان و مرکز نظامی تشکیل شد و آنها افرادی را به عنوان فرمانده در هر رده مشخص می کردند.[iv] پس از پیروزی انقلاب، تمام امرای ارتش به دلیل وابستگی به نظام شاهنشاهی، بازنشسته و بعضی از آنها بدلیل صدور دستور کشتار مردم به اعدام محکوم شدند و برخی هماخراج گردیدند. غیبت و فرار از خدمت تا مدت ها ادامه داشت. استعداد نیروی انسانی ارتش، کاهش یافت. گروه های چپ کمونیست و سازمان مجاهدین خلق در ارتش فعال گردیدند.تلاش های گروه های سیاسی به منظور تأثیر گذاری بر اعضای ارتش افزایش یافت و شعار ارتش بی طبقه توحیدی از سوی منافقین برای بر هم زدن سلسله مراتب در ارتش، مطرح گردید. همچنین برخی از گروه های سیاسی چپ گرا از طریق بعضی سربازان و درجه داران و گاه افسران، سعی در بی انضباطی و برهم زدن سیستم فرماندهی و کنترل در ارتش داشتند. آنها، شعار انحلال ارتش را سرداده و بر فروپاشی ارتش گذشته، تأکید داشتند. علاوه بر این گروه ها برخی از سران جبهه ملی مانند دکتر شایگان نیز که با فاصله چند روز پس از پیروزی انقلاب از امریکا وارد تهران شد، معتقد بودند که ارتش باید منحل شده و نیروی جدیدی به وجود آید.[v] از سوی دیگر بنا بر پیشنهاد دولت موقت و تصویب شورای انقلاب، در 10 اسفند 1357 ، مدت خدمت سربازی از دو سال به یک سال کاهش یافت. این اقدام موجب شد تا بسیاری از سربازان واحدهای خود را ترک کرده و ارتش دچار کسری نیروی انسانی در سازمان خود شود. البته رفتن سربازان موجب شد تا سربازان وابسته به گروه های سیاسی و چپ گرا هم، پادگان ها را ترک کرده و از این جهت برای کاهش تنش در بین کارکنان ارتش، بد نبود.[vi] با یک ساله شدن مدت خدمت سربازی و با توجه به اینکه هر سرباز معمولاً چهار ماه از خدمت خود را در آموزش سپری می کرد، بنابراین عملاً هر سرباز فقط به مدت 8 ماه در یگانهای مأموریتی می توانست به سر برده و خدمت نماید.البته این کاهش دوره خدمت فقط برای مدت 130 روز بود و دولت با تصویب شورای انقلاب در 21/4/1358 دوباره مدت خدمت دوره ضرورت را از 12 ماه به 18 ماه افزایش داد. همچنین دولت موقت اجازه داد که اعضای ثابت ارتش به یگان های شهرهای خود، منتقل گردند. بنابراین افراد از حوزه تخصصی خود جدا و به واحدهایی بدون توجه به تخصص خویش، ملحق شدند. براین اساس به ساختار و سازمان ارتش یک لطمه اساسی وارد شد. با این تصمیم برخی از واحدهای ارتش از جمله لشکر 92 زرهی که کنترل مرز عراق در خوزستان را بر عهده داشت، به شدت دچار کمبود نیروهای متخصص گردید.از سوی دیگر دخالت در نظام مدیریتی ارتش افزایش یافت وسلسله مراتب فرماندهی در آن تضعیف گردید.

دوران دولت موقت 

با فرار شاه از ایران و اوج گیری تظاهرات مردم در دوران دولت بختیار و بازگشت پیروزمندانه امام خمینی از تبعید چهارده ساله در روز 12 بهمن 1357، ایشان بلافاصله برای تغییر دولت اقدام نمودند. از آنجا که قبلاً شورای انقلاب به صورت محرمانه تشکیل شده بود تا به مثابه مجلس شورای ملی، عمل نماید، با پیشنهاد این شورا و بر حسب حق شرعی و حق قانونی ناشی از آرای اکثریت قاطع قریب به اتفاق ملت ایران که طی اجتماعات عظیم و تظاهرات وسیع و متعدد در سراسر ایران نسبت به رهبری امام خمینی، ایشان آقای مهندس مهدی بازرگان را مأمور تشکیل دولت موقت نمودند. بر طبق حکم امام خمینی، دولت موقت مأمور ترتیب اداره امور مملکت و خصوصاً انجام رفراندوم و رجوع به آرای عمومی ملت درباره تغییر نظام سیاسی کشور به جمهوری اسلامی و تشکیل مجلس مؤسسان از منتخبین مردم جهت تصویب قانون اساسی نظام جدید و انتخاب مجلس نمایندگان ملت بر طبق قانون اساسی جدید بود.[i] همچنین امام خمینی در جمع بیش از 400 تن از خبرنگاران داخلی و خارجی در 16/11/1357 در مدرسه علویه تهران اعلام فرمودند: " چون ما مجلس را غیر قانونی می دانیم و دولت (بختیار) را هم غیر قانونی می دانیم و اوضاع کشور را آشفته می بینیم، برای اینکه خاتمه بدهیم به وضع آشفته کشور، ما به واسطه اتکا به این آراء عمومی ـ که شما الان می بینید و دیدید تا کنون که آراء عمومی با ماست و ما را به عنوان وکالت یا بفرمایید به عنوان رهبری، همه قبول دارند ـ از این جهت ما یک دولتی را معرفی می کنیم، رئیس دولتی را معرفی می کنیم تا موقتاً دولتی تشکیل بدهد که هم به این آشفتگی ها خاتمه بدهد و هم یک مسئله مهمی که مجلس مؤسسان است، انتخابات مجلس مؤسسان را درست کند و مقدمات آن را درست کند و مجلس مؤسسان تأسیس بشود و همین طور انتخابات هم درست بشود و آنها دولت دائمی را انتخاب بکنند و مجلس مؤسسان جمهوری اسلامی را به رفراندوم (همه پرسی) بگذارد. [ii] علاوه بر آن به طور طبیعی پس از فرار بختیار و سقوط کامل حکومت شاه و پیروزی انقلاب اسلامی، وظیفه دولت موقت، راه اندازی ادارات دولتی، سرو سامان دادن به اقتصاد کشور، فعال کردن کارخانجات و هر آن چیزی بود که به دلیل اعتصابات چند ماهه می بایستی از نو فعالیت خود را آغاز نمایند. همچنین به دلیل فرار برخی از وابستگان به رژیم گذشته نیاز به تعیین تکلیف موسساتی بود که صاحبان آن از کشور گریخته و اداره آنها دچار نابسامانی و آشفتگی گردیده بود.

ایران در زمان تشکیل و مسئولیت دولت موقت، دچار آشفتگی های ناشی از تغییر رژیم بود. تمام دانشگاه ها، مؤسسات آموزشی، مدارس، دستگاه های دولتی و مراکز اقتصادی در حال اعتصاب و تعطیل بوده و نیاز به راه اندازی مجدد داشتند. از سوی دیگر در همان دو ماهه اول پس از سقوط نظام شاهنشاهی، کشور درگیر همه پرسی به منظور تعیین شکل و ماهیت نظام جدید و همچنین استقرار نهادهای جمهوری اسلامی و نیز تثبیت نظام برآمده از انقلاب اسلامی بود. در دور? دولت موقت، مجلس خبرگان تشکیل شد تا قانون اساسی جدید کشور را بر اساس ساختار جمهوری اسلامی تدوین نماید تا پس از نظر خواهی از مردم از طریق آراء عمومی به تصویب ملت برسد. همچنین ایران در ماه های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در حال بازنگری در سیاست های خارجی و داخلی خود بود. به دلیل ظهور آزادی های گسترده ناشی از پیروزی جنبش ملت ایران، تمام احزاب و گروه های سیاسی قدیمی فعال شده و احزاب جدیدی نیز متولد گردید که هرکدام به دنبال اهداف و برنامه های خود بودند. با توسعه فعالیت جریانات مختلف، بین گروه های سیاسی قدیمی مانند جبهه ملی و نهضت آزادی و نیز افراد سیاسی بازگشته از خارج و همچنین مبارزین موجود در داخل کشور، اختلافات زیادی در مسائل گوناگون کشوری پدید آمد. گرچه عمر دولت موقت بیش از 9 ماه نبود ولی به هر حال این دوران با التهابات سیاسی و مشکلات فراوانی همراه بود. از یک سو مسئولین جدید کشور، نگران اجرای طرح کودتا توسط بازماندگان رژیم شاهنشاهی در ارتش و باز گرداندن شاه از سوی امریکا به ایران بودند و از سوی دیگر، ظهور گروه های سیاسی متعدد با تبلیغات گسترده و اندیشه های غیر همسو با اکثریت مردم، این نگرانی را پدید آورده بود که ممکن است شعار "استقلال" ، "آزادی" ،" جمهوری اسلامی" در مرحله عمل با چالش های مهم و جدیدی مواجه شود.سیاست گام به گام دولت موقت هم موجب مخالفت بسیاری از انقلابیونی قرار گرفته بود که ظرفیت و استعداد پدید آمده از انقلاب را بیشتر از شیوه های دولت موقت ارزیابی می کردند و به آن اعتراض داشتند.

وضعیت نظامی ایران

قدرت دفاعی ایران در دوره شاه، متکی بر ارتش وپشتیبانی مستمر آمریکا بود. در روز22 بهمن 1357 وقتی ارتش از مقابله با مردم و امکان بقای نظام سلطنتی ناامید شد و سران ارتش، فرماندهی و کنترل خود را بر واحدهای ارتش در نقاط مختلف کشور از دست دادند،تسلیم شرایط گشته و ارتش طی بیانیه ای اعلام بیطرفی نمود.درچنین وضعیتی نیاز به گذشت زمان بود تا مجموعه ارتش درخدمت مردم قرار گیرد.با فروپاشی نظام شاهنشاهی و تشکیل نظام جمهوری اسلامی در ایران، مبانی، ساختارها و مؤلفه های قدرت نظامی در کشور دچار تغییر و دگرگونی عمیق شد. در دهه آخر دوران سلطنت محمدرضا پهلوی، تجهیز و توسع? ارتش ایران در دستور کار ارتش امریکا قرار داشت. ایالات متحده درصدد بود تا مأموریت های تأمین امنیت و حفظ منافع خود در خلیج فارس را با کمک ارتش ایران انجام دهد. در آن دوران، بعضی از مستشاران امریکایی به همکاران ایرانی خود می گفتند، با برنامه ریزی انجام شده، ایران مرکز اصلی پشتیبانی از نیروهای امریکایی مستقر بین T T T[iii] خواهد شد. منظور آنها از این عبارت این بود که، مناطق مأموریتی تعریف شده برای ارتش امریکا و هم پیمانان وی از تل آ ویو تا تهران و توکیو با سرمایه گذاری نظامی امریکا و ایجاد پایگاه های پشتیبانی تعمیراتی هواپیماها و بالگردهای نظامی در ایران پوشش داده خواهد شد.[iv] از آنجا که در آن زمان، راهبرد کلان قدرت نظامی امریکا بر اساس استراتژی "هوا پایه" قرار گرفته بود، بنابراین راهبرد تشکیل قدرت نظامی جدید در ایران که از سال1350 هجری شمسی از سوی شاه دنبال می شد، بر اساس "راهبرد هواپایه" قرار گرفته بود. بدین منظور آمریکا سالیانه سهمیه آموزش 300 خلبان را برای ایران در نظر گرفته بود.[v] رژیم شاهنشاهی قصد داشت تا قدرت اصلی نظامی کشور را بر پایه توسعه نیروی هوایی و تشکیل هوانیروز[vi] برای پشتیبانی از یگانهای زمینی شکل دهد.[vii] ساختار، سازماندهی، آموزش و تجهیز این ارتش و محل استقرار پایگاه های هوایی و دریایی و یگان های زمینی ،عمدتا براساس برنامه و نظر ارتش امریکا و در چارچوب راهبرد پیمان سنتو تعیین می شد. پایگاه های اصلی و مهم دریایی در تنگه هرمز، خلیج فارس و در ساحل دریای عمان تعیین شده بود تا ایران بتواند در همکاری با امریکا بعنوان تأمین کننده امنیت کشتیرانی و خطوط انتقال انرژی از خلیج فارس به سایر کشورها باشد. پایگاه های هوائی نیز بر اساس همین مأموریت و با فرض تهدید عراق گسترش یافته بود. اما پادگان ها و پایگاه های نیروی زمینی، عمدتاً در غرب کشور و با فرض تهدید عراق و کشورهای عربی، سازماندهی گردیده بود. اصول و قواعد اساسی رزم ارتش و تمام آیین نامه های نظامی و کتاب های آموزشی و متون مرجع نظامی ارتش شاهنشاهی، ترجمه شد? آیین نامه ها و کتاب های ارتش ایالات متحده بود و از آنجا که شیوه های جنگی ارتش ایران بر اساس آموزه های ارتش امریکا، پیش بینی شده بود، بنابراین مدارک آموزشی روز در اختیار ارتش ایران قرار می گرفت. حدود 40 هزار مستشار امریکایی که مسئولیت های فکری، فنی و کمک های آموزشی را در سطوح مختلف بر عهده داشتند، عملاً ارتش ایران را با کمک افسران تحصیل کردة ایرانی اداره می کردند. ارتش ایران از خود استقلالی نداشت و در برابر تهدیدات احتمالی خارجی، بدون اتکا به آمریکا، اعتماد به نفس لازم را نداشت. در صنایع نظامی ایران نیز حدود 6 هزار و در مراکز آموزشی هوانیروز هم بالغ بر یک هزار[viii] مستشار امریکایی مشغول به کار بودند. در واقع مغز و قوای فکری و فنی ارتش ایران در اختیار امریکا و هیکل و اندام آن در اختیار رژیم شاهنشاهی قرار داشت. البته ایران در آن زمان از شوروی هم نفربرهای پی ام پی و برخی تجهیزات نظامی دیگر را خریداری می نمود. در سال 1355 میزان خریدهای نظامی ایران از شوروی به ارزش 515 میلیون دلار بود و تعدادی کارشناس فنی نظامی روسی نیز در ایران بسر می بردند.مأموریت های اصلی و اساسی ارتش شاهنشاهی از دکترین و استراتژی تا سیاست خرید تسلیحات بر اساس راهبرد امنیت ملی ایران که در همراهی و هماهنگی با سیاستهای امریکا در خاورمیانه بود تعیین می گردید. در آن زمان از ارتش ایران برای اجرای سیاست " سدّ نفوذ " در برابر شوروی و نیز " ژاندارم منطقه خلیج فارس " به منظور حفاظت و تأمین جریان انرژی از خلیج فارس به سوی دنیای صنعتی، استفاده می شد. همچنین قوای ارتش ایران برای مقابله با جریانات کمونیستی و جنبش های مارکسیستی در خارج از مرزهای ایران، بنا به دستور امریکا بکار می رفتند. نمونه مشخص آن ورود ارتش ایران به ظفار در کشور عمان در سال 1353 هجری شمسی بود که علیه چریک های کمونیستی که از سوی دولت چپ گرای یمن حمایت می شد، وارد عمل گردید. در آن زمان واحدهایی از تیپ 55 هوابرد شیراز و تیپ قوچان از لشکر 77  مشهد به کشور عمان اعزام و تحت فرماندهی انگلیسی ها دست به اقدام زده و منطقه را از مخالفین رژیم سلطنتی عمان، باز پس گرفتند. بنابراین ارتش ایران ضمن حفاظت از تمامیت ازضی ایران ،مأموریت حفاظت از امنیت رژیم های طرفدار امریکا در برابر مخالفین خود در منطقه را نیز برعهده داشت. با این حال ارتش ایران به جز عملیات فوق، هیچ تجربه جنگی دیگری نداشت و مشخص نبود که بدون پشتیبانی امریکا چگونه به تنهایی می تواند در یک جنگ منظم وارد عمل شود. همچنین ارتش در قالب نیروهای حافظ صلح سازمان ملل در برخی از نقاط درگیر جهان نیز مأموریت می یافت. برای مثال زمانی که انقلاب به پیروزی رسید یک گردان از لشکر 28 کردستان در حال اجرای مأموریت در منطقه حائل بین سوریه و اسرائیل در بلندیهای جولان بود که پس از گذشت یک ماه از پیروزی انقلاب در 24/12/1357 به تهران بازگشت.[ix] به هر حال ارتش ایران، همچنان در حال توسعه سازمانی و افزایش جنگ افزارها و تجهیزات نظامی بود که مخالفت های مردم با نظام شاهنشاهی به صورت گسترده ای ظهور و بروز نمود. با عدم توانایی ساواک، شهربانی و ژاندارمری برای مقابله با نارضایتی های رو به توسعه مردم ایران و با اوج گیری تظاهرات مردم در جریان نهضت اسلامی در سال های 1356 و 1357، رژیم شاه در بسیاری از شهرهای ایران، از تاریخ 21/5/1357به بعد حکومت نظامی برقرار نمود و نیروهای ارتش را به خیابان ها در مقابله با مردم کشانید. امام خمینی رهبر نهضت اسلامی، در واکنش به این اقدام شاه، از سربازان خواست تا از پادگان ها فرار کرده و در مقابل مردم قرار نگرفته و ارتش شاه را تنها بگذارند. بکارگیری ارتش برای مقابله با اعتراضات خیابانی و تظاهرات مردم، موجب تضعیف تدریجی ارتش گردید، زیرا در افکار عمومی ملت، سازمان ارتش، اعضاء و نیروهای آن به عنوان پاسداران سلطنت و شاه و نه حافظان کشور و ملت، تلقی می گردیدند، بنابراین ارتش وضعیت نابسامان تری پیدا کرد. این مسئله باعث شد تا هم قابلیت و قدرت ارتش کاهش یابد و هم روحیه نیروهای آن، تضعیف گردد. از سوی دیگر درگیر نگهداشتن ارتش در طول بیش از شش ماه حکومت نظامی در شهرهای مختلف و در مقابله با مردم، باعث شد تا یگان های ارتش از تمرین و آموزش نظامی بازمانده و قادر به حفظ آمادگی رزمی خود در برابر یک دشمن خارجی نباشند. از سوی دیگر با توجه به اینکه بکارگیری ارتش در خیابان ها، نیازی به تجهیزات سنگین مانند هواپیما، توپخانه، موشک، انواع خمپاره انداز ها و سایر جنگ افزارهای جنگی نداشت، بنابراین نیروهای ارتش، درگیرمسائل دیگری شدند و نتوانستند به نگهداری سلاح ها و تجهیزات خود پرداخته و در نتیجه بسیاری از سلاح های ارتش در آن زمان، آماده به جنگ نبود. همچنین بکارگیری برخی از سران و مسئولین ارتش مانند ارتشبد غلامرضا ازهاری به عنوان رئیس دولت نظامی در زمان شاه، نیز موجب شد تا برخی از فرماندهان ارتش علاقمند به حضور در پست های سیاسی گردند و در نتیجه حرفه نظامی گری و دفاع از کشور به عنوان موضوع ثانوی برای آنها تلقی شد. با همه این اوصاف بعضی از سازمان های نظامی ایران مانند نیروی دریایی و هوانیروز از نظر کمَی و کیفی نسبت به مشابه عراقی خود در زمان شروع جنگ از وضعیت و شرایط بهتری برخوردار بودند.

انقلاب اسلامی و تغییر ساختار حکومتی در ایران 

با فروپاشی نظام پادشاهی در بهمن ماه سال 1357 هجری شمسی و  پیروزی انقلاب اسلامی، تحولی اساسی در همه ساختارهای حکومتی و نیز روابط خارجی ایران، بوجود آمد. حکومت شاهنشاهی که متکی بر قدرت موروثی خانواده سلطنتی بود و مردم نقشی در تشکیل و تعیین پادشاهان و رؤسای کشور نداشتند، تبدیل به حکومتی جمهوری متکی بر آراء مردم و با محتوایی اسلامی گردید. نوع ارتباط و تعامل جمهوری اسلامی با جهان سلطه و نیز سایر دولت ها، متفاوت از دوران رژیم شاهنشاهی که رژیمی وابسته بود،گردید و "استقلال" به عنوان یکی از شعارهای ملت ایران در دستور کار سیاست خارجی کشور قرار گرفت. ایران از حوزه حمایت و پشتیبانی آمریکا و همسویی و همراهی با این کشور خارج و به عنوان کشور و قدرتی مستقل در صحنه سیاسی خاورمیانه که نظریه جدیدی را برای حکومت تجربه می کرد، پا به عرصه وجود گذاشت. تغییر حکومت در ایران ، موجب تحول ساختاری در تمام ارکان حاکمیت ایران، گردید. بافت و ارکان قدرت به طور اساسی در ایران تغییر نمود و تکیه بر "قدرت های خارجی"، "سازمان های امنیتی" و "توانمندی های نظامی" تبدیل به تکیه بر ظرفیت های دینی، فرهنگی، ملی و منطقه ای و همچنین روابط متعادل با سایر کشورها گردید. باپیروزی انقلاب اسلامی، مسئله تشکیل دولت جدید و برپایی نظامی مبتنی بر خواسته های مردم، از مهم ترین موضوعات سیاسی کشور بود. در ماه های پایانی عمر رژیم شاهنشاهی، از سوی امام خمینی، شورای انقلاب از شخصیت های سیاسی مورد اعتماد مردم، از جمله آیت الله مطهری، آیت الله دکتر سیدمحمدحسین بهشتی،حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی، آیت الله عبدالکریم موسوی اردبیلی و حجت الاسلام دکترباهنر، به عنوان هسته اولیه تعیین گردید و اجازه داده شد تا افراد دیگری با اتفاق نظر این پنج نفر به اعضای شورا اضافه شوند.در اولین جلسات شورا افراد دیگری از جمله آیت الله سیدمحمود طالقانی، حجت الاسلام مهدوی کنی، حجت الاسلام سیدعلی خامنه ای و آقایان دکتر یدالله سحابی، مهندس بازرگان، احمدصدر حاج سیدجوادی، مهندس کتیرایی، سرلشکر قرنی و سرتیپ مسعودی به اعضای شورا اضافه گردیدند.[i] وظیفه اصلی این شورا برنامه ریزی جهت فراهم آوردن مقدمات انتقال قدرت از رژیم شاهنشاهی به نظام جدید با ساختار جمهوری بود. این شورا در اولین اقدام خود، طرح تشکیل دولت موقت انتقالی را تهیه و به تصویت رهبر انقلاب رسانید. بر این اساس درست حدود یک هفته قبل از فروپاشی رژیم شاهنشاهی، طی حکمی از سوی رهبر انقلاب در تاریخ 15/11/1357 آقای مهندس مهدی بازرگان به عنوان نخست وزیر دولت موقت معرفی و آغاز به کار نمود.[ii] پس از سرنگونی رژیم شاهنشاهی، به دلیل نگرانی ها از دوران طولانی استبداد، ساختار سیاسی در قانون اساسی جمهوری اسلامی، به گونه ای طرح ریزی شد که با توزیع قدرت در نهادهای گوناگون، از تمرکز قدرت تا حد زیادی جلوگیری شود. در راس هرم قدرت، علاوه بر رهبری و رئیس جمهور، مقام نخست وزیری نیز تعبیه شده بود که قدرت اجرایی کشور را در اختیار داشت. فرماندهی و اداره نیروهای مسلح نیز در اختیار رهبری قرار داشت. از سوی دیگر مجلس شورای اسلامی با آراء مردم تشکیل می شد که اختیارات وسیعی از نظر قانون گذاری و نظارت بر فعالیت های دولت داشت. امام خمینی، مجلس را عصاره ملت و در رأس امور می دانستند و می خواستند تا مجلس سهم و نقش عمده ای در اداره کشور داشته باشد. بنابراین می توان گفت که ساختار سیاسی ایران، از حالت تمرکز خارج و تا حد زیادی قدرت در بین دستگاه های مختلف توزیع شده بود. طبیعی است که این ساختار، از قدرت کمتری نسبت به ساختار سیاسی عراق برای اداره یک جنگ، برخوردار بود. البته نفوذ معنوی و شخصیت عظیم امام خمینی تا حد زیادی، توانست این نقیصه را در دوران جنگ، جبران نماید.

دوران دولت موقت 

با فرار شاه از ایران و اوج گیری تظاهرات مردم در دوران دولت بختیار و بازگشت پیروزمندانه امام خمینی از تبعید چهارده ساله در روز 12 بهمن 1357، ایشان بلافاصله برای تغییر دولت اقدام نمودند. از آنجا که قبلاً شورای انقلاب به صورت محرمانه تشکیل شده بود تا به مثابه مجلس شورای ملی، عمل نماید، با پیشنهاد این شورا و بر حسب حق شرعی و حق قانونی ناشی از آرای اکثریت قاطع قریب به اتفاق ملت ایران که طی اجتماعات عظیم و تظاهرات وسیع و متعدد در سراسر ایران نسبت به رهبری امام خمینی، ایشان آقای مهندس مهدی بازرگان را مأمور تشکیل دولت موقت نمودند. بر طبق حکم امام خمینی، دولت موقت مأمور ترتیب اداره امور مملکت و خصوصاً انجام رفراندوم و رجوع به آرای عمومی ملت درباره تغییر نظام سیاسی کشور به جمهوری اسلامی و تشکیل مجلس مؤسسان از منتخبین مردم جهت تصویب قانون اساسی نظام جدید و انتخاب مجلس نمایندگان ملت بر طبق قانون اساسی جدید بود.[iii] همچنین امام خمینی در جمع بیش از 400 تن از خبرنگاران داخلی و خارجی در 16/11/1357 در مدرسه علویه تهران اعلام فرمودند: " چون ما مجلس را غیر قانونی می دانیم و دولت (بختیار) را هم غیر قانونی می دانیم و اوضاع کشور را آشفته می بینیم، برای اینکه خاتمه بدهیم به وضع آشفته کشور، ما به واسطه اتکا به این آراء عمومی ـ که شما الان می بینید و دیدید تا کنون که آراء عمومی با ماست و ما را به عنوان وکالت یا بفرمایید به عنوان رهبری، همه قبول دارند ـ از این جهت ما یک دولتی را معرفی می کنیم، رئیس دولتی را معرفی می کنیم تا موقتاً دولتی تشکیل بدهد که هم به این آشفتگی ها خاتمه بدهد و هم یک مسئله مهمی که مجلس مؤسسان است، انتخابات مجلس مؤسسان را درست کند و مقدمات آن را درست کند و مجلس مؤسسان تأسیس بشود و همین طور انتخابات هم درست بشود و آنها دولت دائمی را انتخاب بکنند و مجلس مؤسسان جمهوری اسلامی را به رفراندوم (همه پرسی) بگذارد. [iv] علاوه بر آن به طور طبیعی پس از فرار بختیار و سقوط کامل حکومت شاه و پیروزی انقلاب اسلامی، وظیفه دولت موقت، راه اندازی ادارات دولتی، سرو سامان دادن به اقتصاد کشور، فعال کردن کارخانجات و هر آن چیزی بود که به دلیل اعتصابات چند ماهه می بایستی از نو فعالیت خود را آغاز نمایند. همچنین به دلیل فرار برخی از وابستگان به رژیم گذشته نیاز به تعیین تکلیف موسساتی بود که صاحبان آن از کشور گریخته و اداره آنها دچار نابسامانی و آشفتگی گردیده بود.    

ایران در زمان تشکیل و مسئولیت دولت موقت، دچار آشفتگی های ناشی از تغییر رژیم بود. تمام دانشگاه ها، مؤسسات آموزشی، مدارس، دستگاه های دولتی و مراکز اقتصادی در حال اعتصاب و تعطیل بوده و نیاز به راه اندازی مجدد داشتند. از سوی دیگر در همان دو ماهه اول پس از سقوط نظام شاهنشاهی، کشور درگیر همه پرسی به منظور تعیین شکل و ماهیت نظام جدید و همچنین استقرار نهادهای جمهوری اسلامی و نیز تثبیت نظام برآمده از انقلاب اسلامی بود. در دور? دولت موقت، مجلس خبرگان تشکیل شد تا قانون اساسی جدید کشور را بر اساس ساختار جمهوری اسلامی تدوین نماید تا پس از نظر خواهی از مردم از طریق آراء عمومی به تصویب ملت برسد. همچنین ایران در ماه های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در حال بازنگری در سیاست های خارجی و داخلی خود بود. به دلیل ظهور آزادی های گسترده ناشی از پیروزی جنبش ملت ایران، تمام احزاب و گروه های سیاسی قدیمی فعال شده و احزاب جدیدی نیز متولد گردید که هرکدام به دنبال اهداف و برنامه های خود بودند. با توسعه فعالیت جریانات مختلف، بین گروه های سیاسی قدیمی مانند جبهه ملی و نهضت آزادی و نیز افراد سیاسی بازگشته از خارج و همچنین مبارزین موجود در داخل کشور، اختلافات زیادی در مسائل گوناگون کشوری پدید آمد. گرچه عمر دولت موقت بیش از 9 ماه نبود ولی به هر حال این دوران با التهابات سیاسی و مشکلات فراوانی همراه بود. از یک سو مسئولین جدید کشور، نگران اجرای طرح کودتا توسط بازماندگان رژیم شاهنشاهی در ارتش و باز گرداندن شاه از سوی امریکا به ایران بودند و از سوی دیگر، ظهور گروه های سیاسی متعدد با تبلیغات گسترده و اندیشه های غیر همسو با اکثریت مردم، این نگرانی را پدید آورده بود که ممکن است شعار "استقلال" ، "آزادی" ،" جمهوری اسلامی" در مرحله عمل با چالش های مهم و جدیدی مواجه شود.سیاست گام به گام دولت موقت هم موجب مخالفت بسیاری از انقلابیونی قرار گرفته بود که ظرفیت و استعداد پدید آمده از انقلاب را بیشتر از شیوه های دولت موقت ارزیابی می کردند و به آن اعتراض داشتند.

• گفت‌وگویی از آیت‌الله میرباقری:

  جریان‌شناسی نفوذ دشمن

  موضوعی که قرار است گفتگو شود در مورد جریان نفوذ دشمن به‌خصوص در حوزه‌ی فرهنگی است.
• درگیری تاریخی جبهه حق و باطل

موضوعی که قرار است گفتگو شود در مورد جریان نفوذ دشمن است به خصوص در حوزه ی فرهنگی. مقدمتا اشاره می کنم که ما یک درگیری تاریخی داریم که در طول تاریخ حیات بشر به ویژه از آغاز بعثت انبیاء این درگیری بوده است. ما دو جریان داشته ایم؛ جریان حق و جریان باطل. و این درگیری هم یک درگیری مستمری است که البته پایان کار هم منتهی می شود به پیروزی حق.

 وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ‏ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبِینَ‏ لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا إِنْ کُنَّا فاعِلِینَ.(16و17/انبیاء) خب طبیعتا یک سؤال مطرح می شود که اگر خلقت آسمانها و زمین لهو نیست پس این دستگاه ابلیس چیست؟

• پیروزی نهایی جبهه حق

بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْباطِلِ‏ فَیَدْمَغُهُ‏ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ وَ لَکُمُ الْوَیْلُ مِمَّا تَصِفُون‏ (18/انبیاء)درک غلط ما از نظام عالم است که موجب می شود ما گرفتار شویم ، ولی اگر درست بفهمیم که خدای متعال در تدبیر خود هیچ لهوی ندارد و این لهو هم در نظام عالم جایی دارد که در نهایت هم "بل نقذف بالحق علی الباطل فیدمغه فاذا هو زاهق” غلبه ی قطعی حق بر باطل است.

• تلاش هر دو جبهه برای نفوذ

 ولی خب طبیعتا در طول تاریخ این طور بوده که دستگاه حق به دنبال این بوده که نفوذ کند در جبهه ی باطل و تصرفات آنها را محدود کند و به ویژه انسان هایی که در اختیار آنها هستند ، آنها را آزاد کند که کار انبیاء همین است : "یضع عنهم اصرهم و الاغلال التی کانت علیهم" که این غل و زنجیرها بیشتر هم آن غل و زنجیرهایی است که اولیای باطل و دستگاه باطل به دست و دل انسان می زند. دنبال این بوده اند که انسانها را از سلطه ی قدرت های مادی آزاد کنند. فراعنه تاریخ، شیاطین هم طبیعتا دنبال این بوده اند که می خواستند در جبهه ی حق نفوذ کنند و آن جبهه را تسخیر کنند. این امر تاریخی است و برنامه های طولانی و مفصلی هم داشته اند که قرآن گاهی از آنها صحبت کرده است.

• تحقیر ، فریفتگی و انحلال ؛ الگوی نفوذ جبهه ی استکبار

حالا بحث ما به خصوص در نفوذ جبهه ی استکبار و جبهه ی تفرعن دوران خود ما در جبهه ی دنیای اسلام به ویژه حوزه ی نفوذ در انقلاب اسلامی است. جریان استعمار یک مدل کلی در دوران اخیر یعنی دو قرن اخیر داشته اند که مدل نفوذ نرم آنهاست که مثلث تحقیر و ایجاد فریفتگی و انحلال است.

• از تولید فلسفه تا مدل سازی

می دانید آنها به تعبیر خودشان فلسفه هایشان را تولید کرده اند، دانششان را، انقلاب صنعتی کرده اند، ساختارهای اجتماعیشان راهم ایجاد کرده اند؛ بعد از رنسانس این چند تحول جدی اتفاق افتاده است؛ اول اختلاف در جهت گیری است ؛ به تعبیر دیگر ایده هایشان یا ایدئولوژیشان تغییر کرده و ایده های جدیدی را انتخاب کرده اند و بعد هم به دنبال تولید فلسفه ی متناسب و دانش متناسب و انقلاب صنعتی و تولید تکنولوژی مناسب و فناوری های متناسب و بعد هم ساختارهای اجتماعی متناسب رفته اند . اینکه می گویم "بعد” نمی خواهم ترتب حتما ایجاد کنم. و در نهایت یک مدل سازی کردند ؛ به تعبیر خودشان نمونه ای که برای تمدن غرب ایجاد کردند در امریکا است. بعد این نمونه را به عنوان یک نمونه ی موفق از زندگی بشر مدرن به جهان عرضه کردند و در مواجهه با فرهنگ های دیگر قرار دادند و به تعبیر خودشان فرهنگ های دیگر را در مقابل این فرهنگ زمین گیر کردند.

• شیوه تحقیر فرهنگ های دیگر

 شیوه ی آن هم این بوده است که با تحقیر شروع می شود یعنی یک مظاهری از تمدن غرب را در معرض دید دیگرانی که در حوزه ی تمدن های دیگر با فرهنگ دیگری زندگی می کنند قرار دادند و طبیعتا آنها را در مقابل داشته های خودشان تحقیر کردند. در کشور خود ما می دانید تقریبا از (البته قبل از آن هم بوده است ولی از) اواسط دوران قاجار شروع می شود که بسیاری از درباری ها اعم از اشخاص معمولی آنها و حتی نخبگان آنها سفر کردند به کشورهای اروپایی و وقتی برگشتند به شدت تحت تأثیر فرهنگ آنها بودند و احساس می کردند که ما عقب افتاده ایم و آنها پیشرفته اند و در مقابل داشته های آنها احساس حقارت می کردند ،و یکی از ابزارش هم این مسافرت ها و به قول خودشان توریزم بوده که یکی از مهمترین ابزارهای انتقال فرهنگ است که بعدها تبدیل به یک صنعت اقتصادی هم شده است. خب از این طریق سعی کرده اند که نخبگان یک جامعه را ببرند و مظاهر تمدن خودشان را نشان دهند و ایجاد یک نوع احساس حقارت کنند.

• ایجاد احساس حقارت نسبت به علم مدرن

قدم بعدی این است که به خصوص نخبگان دنیای اسلام و دنیای شرق را برده اند در حوزه ی علوم غرب، دانشگاه های غرب و دوره های بورسیه ی تحصیلی برایشان تعریف کرده اند و طبیعتا آدمهایی که از آنجا بیرون می آمدند غیر از اینکه در مقابل مظاهر تمدن غرب؛ نظم خیابانی و امثال اینها احساس کوچکی و حقارت می کردند بیش از آن در مقابل عقبه ی آن است یعنی در مقابل دانشی که در غرب ایجاد شده و علم مدرن ، احساس کوچکی و حقارت کردند و طبیعتا وقتی به کشور خود برمی گشتند در مسند اداره ، تصمیم گیری و لااقل تصمیم سازی ها قرار می گرفتند یعنی لااقل مشاور می شدند و به طور طبیعی برنامه ریزی که برای کشور خود می کردند برنامه ریزی انحلال بود یعنی کشور خودشان را در مسیر تمدن غرب قرار می دادند. پس قدم اول ایجاد نوعی حقارت و تحقیر شدن انسان در مقابل تمدن دیگر است به ویژه تحقیر فرهنگی است.

• تحقیر داشته های خود در هنگام برخورد با مشکلات

به عنوان مثال شما الآن در همین شهر اگر یک آسیبی ببینید از کوچکترین آسیبها مثلا در خیابان می روید آسفالت خیابان ، آسفالت منظمی نیست و چرخ ماشین در چاله ای می افتد، اگر این آدم در مقابل تمدن غرب احساس حقارت کند و استقلال و استغناء نفس نداشته باشد در اولین قدم شروع می کند به اعتراض کردن به مسؤولان محلی که مثلا شهردار محل اینطوری است و بعد می رود سراغ مسؤولان منطقه ای و بعد سراغ مسؤولان کشور و بعد می رود سراغ دین اسلام ، که اصلا اسلام نمی تواند اداره کند. چرا؟ چون ماشینش افتاده در چاله، یا با یک مشکل اقتصادی مواجه شده یا رفته شهرداری با مشکل روبرو شده است. این چیزهایی که روزمره برای آدم پیش می آید اگر آدم احساس حقارت کند در مقابل یک فرهنگ دیگر ، نتیجه ی بد آن این است که بلافاصله این آسیبها منتقل می شوند به بنیان های فرهنگی . پس بنابراین ، روحانیت و اسلام نمی تواند اداره کند. این اتفاق به شدت افتاده است. اینهایی که به خصوص در آغاز نفوذ تمدن غرب وارد دنیای غرب شدند ، وقتی برگشتند همه ی ارزش های ملی خود ما و ارزش های فرهنگی ملی ما و ارزش های فرهنگی مذهبی ما را تحقیر کردند؛ اعم از آنهایی که سفرشان سفر تجاری بوده یا سیاحتی بوده و به ویژه آنهایی که بورسیه ی علمی بوده وقتی رفته اند و برگشته اند و آمده اند و کاملا همه ی فرهنگ خود ما را در مقابل فرهنگ آنها تحقیر کرده اند. پس اول خودشان تحقیر می شوند بعد احساس حقارت فرهنگی می کنند بعد فریفته ی فرهنگ دیگر می شوند و در نهایت تلاش می کنند جامعه ی خودشان را هم منحل کنند در مسیر آن تمدن. حالا دیگر اینها احتیاج به شاهد مثال ندارد ، آنقدر جدی است که همه آشنا هستند. مثل ملکم خان ها و تقی زاده ها. تقی زاده ابتدا یک عالم حوزوی بود ، رفت در مقابل فرهنگ غرب تحقیر شد و نتیجه اش را دیدید. ملکم خان هاکه رفتند و برگشتند و حرفشان این بوده است که ما از فرق سر تا نوک پا غربی شویم. این فقط هم در ایران نبوده است در ترکیه هم بوده، در جاهای دیگر هم بوده است.

• برنامه های اجتماعی خشن در کنار تحقیر فرهنگی

این مسیر گاهی البته همراه با برنامه ریزی های به اصطلاح خشن اجتماعی هم بوده مثل دوره رضاخان و آتاتورک که به زور با کودتا یک کسی را سر کار آورده اند و بعد تلاش کردند با جبر فرهنگ غرب را نفوذ بدهند ؛ مثل اینکه در دوره ی رضاخان به زور مساجد را تعطیل کردند، حسینیه ها را تعطیل کردند، لباس مردها را متحد الشکل کردند و لباس غربی تنشان کردند و کشف حجاب کردند به زور. ولی بیشتر مسیرش همین مسیر نرم بوده است یعنی کاملا از طریق نفوذ فرهنگی پیش رفته اند آن هم با همین فرآیند تحقیر، فریفتگی و انحلال.

• احساس حقارت در مقابل نظم غرب

ببینید این کار را کرده اند و نسبتا هم در دنیای اسلام موفق بوده اند یعنی واقعا فرهنگ ما را در مقابل فرهنگ غرب تحقیر کردند و به ویژه در حوزه ی نخبگانی و به ویژه در حوزه کسانی که با علم غربی ها آشنا می شدند چون فریفتگی و احساس حقارت هم سطوحی دارد بعضی ها همین قدر که نظم خیابانی را می بینند احساس حقارت می کنند، دیده اید، من خودم نمونه های زیادی دیده ام ، گاهی عالِم هم بوده، رفته غرب و برگشته و شروع می کند ما را تحقیر کردن در مقابل نظم خیابانی آنها : آقا من رفته ام متروی آنجا در ایستگاه ها دست کشیده ام ، غبار نداشت ، حتی زمینش را دست کشیدم غبار نداشت، قطارهای مترو بلیط را به ثانیه می فروختند و حداکثر با تخلف سه ثانیه در ایستگاه حاضر بودند. بعد شروع می کند مثلا ناوگان اتوبوسرانی کشور ما را تحقیر کردن. آن موقع که این آقا اینها را می گفت در کشور ما هنوز مترو نبود و طبیعتا این نظم حاکم بر مترو هم نبود، آقا ما باید نیم ساعت منتظر اتوبوس باشیم بعد هم باید روی سر و کله ی هم سوار شویم ، [در حالی که] اینها به تعداد بلیط می فروشند. در ایستگاه ، قطار حداکثر به فاصله ی سه متر از شما می ایستد ، در قطار باز می شود، و حداکثر به فاصله یک الی سه ثانیه شما سوار می شوید و جای شما هم معلوم است. این یک جور احساس حقارت است. یا می گوید آنها اصلا بوق نمی زنند و نظم چراغ قرمزش اینطور است و …

 در این نوع ، طرف در مقابل نظم خیابانی احساس حقارت می کند.

• احساس حقارت در مقابل دانش و ساختارها و تفکر غرب

 عده ای در مقابل دانش غرب احساس حقارت می کنند ، مثلا رفته دانشگاه ها را دیده است، کتابخانه های یک میلیونی را دیده است. بعضی در مقابل ساختارهای غرب احساس حقارت می کند مثلا عدالتی که لیبرال دموکراسی به عنوان عدالت اقتصادی تعریف می کند؛ بالأخره در آن یک تأمین اجتماعی هست که این را فراگیرش کرده اند ، این را می بیند احساس حقارت می کند ، می گوید آقا آنجا کسی گرسنه نیست ، کسی اینطوری نیست. در نظم اداری شان کسی معطل نمی شود. یعنی در مقابل ساختارهایشان احساس حقارت می کند. یک عده ای عمیق تر هستند در مقابل تفکرشان و فلسفه شان، عده ای از این عمیق تر هستند در مقابل ایدئولوژی غرب احساس حقارت می کنند.

• چشاندن لذت رفاه نظام سرمایه داری به ملت ها

کار دشمن هم همین است که ما را تحقیر کند ولی آغاز تحقیر به واسطه محصول تمدن است. همان رفاه و آسایشی که ایجاد می کند و تأمین حس لذت جویی انسان. الآن هم باز عرض کنم ببینید برای تغییر فرهنگ و نظام جهان همین کار را انجام می دهند منتها در یک فرآیند اجتماعی. در یک کشوری که می روند برنامه ریزی می کنند برای به قول خودشان سازندگی. سازندگی یعنی ایجاد یک نظام اقصادی متناسب با لیبرال دموکراسی و متناسب با شرایط آن کشور. و جامعه را ذائقه شان را با لذت هایی که در نظام سرمایه داری هست آشنا می کنند با رفاه متناسب.

• مصداق پیگیری فرآیند نفوذ در کشور

قدم بعدی هم -که درست هم می گویند- می گویند این نظام اقتصادی ، نظام فرهنگی – اقتصادی متناسب با خودش را می خواهد. اگر این امر واقع شد ، قدم بعد بحث اصلاحات اجتماعی متناسب با اصلاحات اقتصادی است که این اصلاحات اجتماعی شامل اصلاحات فرهنگی هم می شود. شما این را در کشور خودمان در دو دوره سازندگی و اصلاحات به خوبی به یاد دارید. در دوران سازندگی لیبرالیسم اقتصادی نهادینه شده است و به نوعی سرمایه داری اقتصادی آمده، در دوران اصلاحات تناسبات او در حوزه فرهنگ و سیاست؛ یعنی هجومی که در دوران اصلاحات در کشور ما در آن هشت سال بود ، نهضت ترجمه ی آثار غربی و دعوت به تغییر فرهنگ و حتی تغییر قرائت از اسلام که گفتند این قرائت از اسلام ، عامل رفاه بشر نیست ، باید قرائت عوض شود ، بعد قرائت را حتی تئوریزه کردند در حد منطق ، مثل نظریه ی قبض و بسط و امثال این نظریات که ما باید قرائت دینیمان را متناسب با تحولات عینی متحول کنیم تا بتوانیم بین دین و شرایط متحول جمع کنیم. دیدید این حرف را؛ یعنی تصرف در حوزه نفوذ فرهنگی ،و آخرین مدلی هم که می دهند این است که می گویند دموکراتیزه کردن کشور، لیبرازیسیون به قول خودشان و مدرن سازی کشور و به اصطلاح قرائت دینی . قرائت دینی مردم را تغییر دهید به طوری که تحمل کنند دنیای مدرن را، می فهمند که باید فرهنگ مردم و حتی فرهنگ مذهبی مردم باید تغییر کند. و بعدش هم اصلاح ساختارهای سیاسی است که می دانید در دوره ی اصلاحات به شدت پیشنهاد می دادند که لیبرالیسم اقتصادی، لیبرالیسم سیاسی می خواهد، نهادهای غیر دموکراتیک باید از قانون اساسی حذف شود. این همان تحقیر- فریفتگی- انحلال است ، منتهی مدل اجتماعیش است یعنی سازندگی، اصلاحات و بعد از اصلاحات این است که کشور بشود از اقمار تمدن غرب. این مدل آنها است. کار را انجام می دهند برای اینکه کشور را منحل کنند در کشور دیگر. مدل فروپاشی شوروی هم همین است. این را هم عرض کنم من معتقد نیستم فروپاشی شوروی ناشی از جنگ سرد بین لیبرال دموکراسی و کمونیزم است، آن مؤثر بود ولی عمده ی آن مستند به انقلاب اسلامی است که باید در جای خودش بحث کرد و این یک دروغ بزرگی است که می گویند تا بشریت نفهمد که قدرت اسلام چیست.

• برنامه ریزی از سال 24 برای توسعه غربی ایران

این مدلی است که آنها به کار می گیرند و این مدل هم نسبتا در دنیا موفق بوده است اما در ایران با یک مانع بزرگ مواجه شده است. درست از سال 24 ه.ش برنامه ریزی برای پیشرفت و توسعه ی ایران آغاز شده است با یک گروه مشاوره ای که از هاروارد آمدند و کاملا غربی هستند. این تصمیم گیری هم از طریق نظام حاکم ایران مستقلا نبوده ، بلکه تصمیمی است که سه قدرت برنده ی جنگ جهانی برای این امر گرفتند. می دانید آنها نفوذ کردند در ایران و کنفرانس تهران شاید یکی از دستاوردهایش همین بوده و ما هم در آن حضور نداشتیم، سران سه کشور انگلستان و شوروی وقت و امریکا بودند. تصمیم گیری کردند و توسعه را در ایران شروع کردند یعنی ایران را به عنوان قطب منطقه ای تمدن غرب انتخاب کردند و تلاش کردند الگوی توسعه را در ایران پیاده کنند، هیئت مشاوره از هاروارد آمده و تا سال 38 هم در ایران بوده اند و برنامه ریزی توسعه کرده اند و تغییراتی هم ایجاد کردند. بالنسبه هم این تغییرات در ایران واقع شده است.

• ایران کانون منطقه ای تمدن غرب

و حتی این را من یک موقعی دنبال می کردم، ظاهرا جزء سه کشوری بوده است که توسعه بعد از جنگ جهانی دوم در آن برنامه ریزی شده و کشور سوم بوده است : فرانسه و ژاپن و ایران. تغییراتی هم ایجاد کردند و کم کم کشورهایی که تحت تأثیر فرهنگ غرب بودند ایران را برای خودشان الگو قرار دادند در مدل سازی ؛ از جمله شهردار سئول آمده اینجا ، یک قراردادی امضاء کرده و بعد می گوید -در یادداشتش ظاهرا -که ای کاش یک روزی سئول مثل تهران شود و قرارداد بستند و در این قرارداد حتی قرار شده که نام یکی از خیابان های سئول را تهران بگذارند ،-که الآن هم هست و جزء خیابان های شیک سئول است.- می دانید الآن کره ی جنوبی تقریبا یک کشوری است که نماد توسعه یافتگی در منطقه است و دیگران به او اقتداء می کنند. در تهران هم می دانید یک خیابانی به نام سئول داریم که مال همان قرارداد است. بنابراین در ایران آمدند و ایران را به عنوان کانون منطقه ای تمدن غرب و نقطه ی سرریز فرهنگ تمدن غرب به کشورهای به قول خودشان عقب افتاده و در حال توسعه قرار دادند. بالنسبه هم موفق بودند.

• موانع سر راه توسعه مدرن در ایران

ولی سال 38 وقتی می روند ، اعلام می کنند در ایران یک موانع ساختاری جدی برای توسعه وجود دارد. دقیقا هم درست فهمیدند چون توسعه انتقال تکنولوژی که نیست ، بلکه اصل توسعه انتقال فرهنگ و تغییر بافت نیروی انسانی است. شما اگر تکنولوژی ژاپن را در یک کشور به قول خودشان عقب افتاده ببرید ، آنجا که توسعه واقع نمی شود، باید بافت نیروی انسانی را تغییر بدهید. احساس نیازش را و بعد فرآیند نیازهایش را یعنی ارزش هایی که در وجود او هست، فرهنگش را تغییر بدهید ، عقلانیتش را تغییر بدهید، بعد هم این فرهنگی دارد، برای اهدافی زندگی می کند ، بعد یک دانشی دارد ، برای رسیدن به آن اهداف ، برنامه ریزی می کند ، می گوید این اهداف و دانش را شما تغییر بدهید . طبیعی است که آنها منحل می شوند. خب در ایران برخورد کردند به یک سد جدی در بافت انسانی ؛ دیدند این بافت انسانی نمی پذیرد فرهنگ غرب را. و جدی هم فهمیدند یعنی واقعا فرهنگ تشیع یکی از موانع جدی توسعه است. یکی از برنامه های اصلاحاتی پهلوی و محمدرضا شاه انقلاب سفید بود و تقسیم اراضی و این جزء اصلاحات اجتماعیش بود در مسیر مدل سازی که می خواست بافت سنتی را تبدیل به یک بافت مدرن کند. در دوره ی اوج برنامه ریزی برای توسعه و اصلاحات در سال 41 ، در اوج برنامه ریزی برای تغییرات، انقلاب اسلامی در ایران واقع شد. که انقلاب ، اول درگیر با همین تغییراتی است که دستگاه حاکم تحت تمدن غرب دارد ایجاد می کند. شما ببینید امام روی کاپیتولاسیون می ایستند، روی نفوذ غرب و یهود می ایستند و مقاومت می کنند ، دقیقا از همین جا شروع می شود و بعد هم تبدیل به یک انقلاب جهانی بر علیه تمدن غرب می شود. در فاصله ی کوتاهی هم یکی از دو رقیب خودش یعنی بلوک شرق را هم از میدان به در می کند و امام نامه می نویسند به گورباچف که باید کمونیسم را در موزه های تاریخ جستجو کنید. این قبل از فروپاشی شوروی است. این ریشه اش انقلاب اسلامی است و خیلی واضح است. و یکی از مأموریت هایی بوده که گمان می کنم این مرد الهی انجام دادند و به انجام رساندند و بعد هم تبدیل می شود به رقیب تمدنی لیبرال دموکراسی.

• تبدیل ایران به رقیب تمدنی غرب

 بلافاصله سال 91 بعد از فروپاشی شوروی تئوریسین بزرگ سیاست خارجی امریکا هانتینگتون نظریه ی برخورد تمدن ها را مطرح کرده و می گوید گمان نکنید که با فروپاشی شوروی ، لیبرال دموکراسی بر جهان حاکم می شود ؛ نه، تازه برخورد و جنگ جدیدی شروع می شود که جنگ بین تمدنها است. هانتینگتون 80 – 90 تمدن را نام می برد ، بعد می گوید سه تا تمدن ، عمده است و دو تا عمده ی اصلی است ؛ یکی تمدن غرب است به رهبری امریکا و دیگری تمدن اسلامی به رهبری ایران. یعنی دقیقا آنجایی که سعی کردند اینها که نفوذ کنند، تحقیر بکنند، فریفته کنند ملتش را ، بعد منحلش کنند، از طریق برنامه ریزی سازندگی و اصلاحات اجتماعی، کشور را منحل کنند و تبدیل کنند به قطب سرمایه داری در جهان، و تبدیل شود به نقطه ی نفوذ غرب در منطقه حالا به شکل نظامی است ، به شکل ژاندارم غرب ولی از این عمیقتر است، بحث ژاندارمی نیست، بحث الگو است. خب مواجه شدند با انقلاب اسلامی ،و انقلاب اسلامی تبدیل شد به یک حرکت ضد جریان توسعه ی غربی. و مانع نفوذ غرب. غرب به دنبال توسعه ی فرهنگی، سیاسی و اقتصادی خود در جهان و ایجاد یک دهکده ی واحد جهانی بود . در دوره ای که نظریه ی دهکده جهانی مطرح شد و در حال اجرا بود، انقلاب اسلامی ظهور پیدا کرد و بعد از اشغال لانه ی جاسوسی تبدیل شد به یک جریان بزرگ بر علیه تمدن غرب ؛ به تعبیر دیگر تبدیل شد به یک حرکت تمدنی در مقابل تمدن غربی. این نکته ی مهمی است یعنی مقیاس تأثیر انقلاب اسلامی، مقیاس تمدنی است.

• نفوذ تمدنی انقلاب اسلامی در غرب

خب طبیعتا مسیر وارونه شد دیگر، این بار ما هستیم که داریم نفوذ درغرب پیدا می کنیم و فرهنگ خودمان را نفوذ می دهیم. آنها کاملا دین و مذهب را از موضوعیت انداخته اند، ابتدا درحوزه ی حیات اجتماعی و بعد حتی در حوزه ی حیات فردی که اینها در آغاز می گفتند دین برای حوزه ی خصوصی است ، ولی حرف های پایانی که اینها در آغاز قرن بیستم و قبل از سراشیبی تمدن غرب می زدند ، گفتند اصلا دین یک پدیده ای است که دورانش به سر آمده است ؛ حالا گروهی می گفتند افیون است، گروهی می گفتند دین مربوط به دوران قبل از فلسفه است. دوران اسطوره ها است، بعد دوران فلسفه است و بعد دوران علم و از این حرف هایی که زده می شد. نگاه تحقیر آمیز نسبت به اصل توحید و خداپرستی و دین، عکس شده است یعنی خداپرستی تبدیل شده به یک شرافت. از دنیای شرق وقتی می رفتند اروپا برای تحصیل، آنجا آنقدر تحقیر شده بودند که نمی گفتند ما مسلمان هستیم. خجالت می کشیدند بگویند ما مسلمان هستیم. مسلمان بودن علامت عقب افتادگی است! این همان احساس حقارت در مقابل توسعه غربی است . وقتی انقلاب اسلامی شد، مسیحیان هم سرشان را بالا می گیرند ، می گویند ما مسیحی هستیم. نه فقط دین به حوزه ی زندگی خصوصی انسان ها برمی گردد، تبدیل می شود به یک امر اثر گذار در حیات اجتماعی ،و آرام آرام ایده ی عدالت دینی ، جایگزین عدالت مادی می شود. همه ی انقلاب های عدالت خواهانه ، رنگ دینی پیدا می کنند.